De laatste drie dagen van Fernando Pessoa

Home / De laatste drie dagen van Fernando Pessoa

Paul van der Vet

We moeten het hebben over de Portugese schrijver Fernando Pessoa (1888-1935). Maakt u zich geen zorgen, we komen straks in Italië terecht. Na de dichter Luís de Camões (1524-1580), die je de Portugese Dante zou kunnen noemen, heeft niemand meer betekend voor de Portugese cultuur dan Pessoa. Bij wijze van pelgrimage ben ik in Lissabon naar de wijk Chiado geklommen. Daar, op de Rua Garrett, bevindt zich het favoriete café van Pessoa. Hij zit er zelf voor, in brons. Ik heb, ik vrees uit snobisme, de neiging onderdrukt om een selfie met hem te maken.

Het Portugese woord “pessoa” betekent “mens”, “persoon”, enkelvoud. Minder toepasselijk kan een naam niet zijn, want Pessoa hield er minstens 85 pseudoniemen op na. Voor Pessoa was de term pseudoniem misleidend: voor hem ging het om andere personages die bij toeval het lichaam met hem deelden. Voor die alter ego’s bedacht hij karaktereigenschappen, carrières, en andere geboorte- en sterfdata, wat me trouwens lastig lijkt als je een lichaam deelt. Pessoa was geïnteresseerd in alles wat we tegenwoordig spiritueel noemen: astrologie, spiritisme, theosofie, antroposofie, en dan vergeet ik vast nog het een en ander. Voor zichzelf en voor een aantal alter ego’s trok hij de horoscoop en hij deed mee aan spiritistische séances. Hij was angstig en mensenschuw, daarnaast alcoholist en hij stierf aan de gevolgen van zijn alcoholmisbruik. Maar wat kon hij schrijven!

Waarom hebben we het over Pessoa? Ik schrijf dit immers niet voor de Associação Luís de Camões maar voor de Società Dante Alighieri. Welnu, we hebben het over Pessoa omdat de Italiaanse schrijver Antonio Tabucchi (1943-2012) aan de kennismaking met het werk van Pessoa een levenslange fascinatie voor de schrijver, zijn alter ego’s, en de Portugese taal en cultuur overhield. Het verhaal gaat dat hij, student aan de Sorbonne in Parijs, bij een van de bouquinistes langs de Seine op de gok een boek van Pessoa had uitgekozen en meteen verkocht was. Tabucchi was lange tijd hoogleraar Portugese taal- en letterkunde aan de universiteit van Siena. Op de foto op zijn Wikipedia-pagina kijkt hij je een beetje streng aan, met het begin van een glimlach, alsof hij je op een onbenullige opmerking heeft betrapt.

Tabucchi heeft veel tijd in Portugal doorgebracht, niet alleen op het vasteland maar ook op de Azoren, waar hij de inspiratie opdeed voor de bundel verhalen Donna di Porto Pim. Laten we daar eerst naar kijken. De Azoren vormen een groep kleine eilanden ver verwijderd van ieder vasteland. Veel middelen van bestaan zijn er niet op deze afgelegen archipel. De visserij is altijd belangrijk geweest, vroeger ook de walvisvaart. Het lijkt een raadsel dat ze überhaupt ontdekt zijn, officieel in 1427, en een nog groter raadsel waarom de eilanden dan al voorkomen in een atlas uit 1351. Recent onderzoek onder leiding van wetenschappers van de Universiteit van de Azoren suggereert een oplossing voor beide raadsels: de Noormannen zijn al op de eilanden geweest, en ze zijn erheen gewaaid door de dominante winden in de noordelijke Atlantische Oceaan in die tijd. Je vraagt je wel af hoeveel schepen de Azoren dan gemist hebben en verdwaalden om niet meer terug te keren. We zullen het nooit weten.

Terug naar Donna di Porto Pim. Het titelverhaal gaat over een jonge visser die verliefd wordt op een elegante dame, die op zekere dag aankomt met een schip in Porto Pim. Ze gaat aan de andere kant van de haven wonen. De verteller wordt verliefd op de dame en achtervolgt haar. Dan ontspint zich een verhaal van liefde en jaloezie. In een mooie passage gaan de vissers er op uit om murenen te vangen, grote, gevaarlijke vissen die wel twee meter lang kunnen worden. Dit gebeurt tijdens de avondschemering, en er worden liederen gezongen die de murenen moeten lokken. De passage is een van de gaafste voorbeelden van vissersromantiek die ik ooit las. Het boek is niet in het Nederlands vertaald, wel in het Engels onder de titel The woman of Porto Pim. In de titel is dus een lidwoord ingevoegd,  waar dat plotseling vandaan komt begrijp ik niet. Ik heb zelf mijn Italiaanse exemplaar in Bari gekocht. Het is uitgegeven door Sellerio uit Palermo, een uitgever die gespecialiseerd is in fijne, mooi verzorgde boeken.

Bij diezelfde uitgever verscheen Gli ultimi tre giorni di Fernando Pessoa, het eerbetoon van Tabucchi aan zijn literaire held. En wat een eerbetoon! Tabucchi heeft de weergaloze ingeving gehad om Pessoa op zijn sterfbed te laten bezoeken door zijn meest gebruikte alter ego’s. Achtereenvolgens komen Álvaro de Campos, Alberto Caeiro, Ricardo Reis, Bernardo Soares, en António Mora langs. Op deze manier leren we Pessoa beter kennen dan door middel van een droge biografie. In vaak melancholieke gesprekken passeren de levens van Pessoa en zijn alter ego’s de revue. De maskers vallen, het spel is uit, de alter ego’s gaan samenvallen met Pessoa, en dan blijkt ieder alter ego een aspect van Pessoa’s denken te zijn. Als je het uit hebt wil je meer van Pessoa lezen, en ook meer van Tabucchi. Een mooier grafschrift is niet geschreven. Het is in het Nederlands vertaald onder de titel De laatste drie dagen van Fernando Pessoa. Warm aanbevolen.